Voltaire, Candide, Ferney ve Çeviri Üzerine

Bu yazımda sizlerle İthaki Yayınları’ndan çıkan Candide ve Micromégas çevirimden bahsetmek istiyorum. Aslında reklam yapmak adetim değildir, ancak blogumun da içeriğiyle gayet uyumlu bir çeviri olduğundan sizlerle de paylaşmak istedim. Voltaire’in hayatına kısa bir bakış yaptığım kısmı ise yazının sonuna doğru bulabilirsiniz.

Voltaire’in Candide’i çevirmek için elime ilk geçtiğinde bunun bir tesadüften daha fazlası olduğunu düşünmeye başlamıştım. Tıpkı Voltaire’in Candide’i Cenevre ve Ferney’de kaleme almaya başlaması gibi, ben de Candide’i Ferney’de çevirdim. Buna ek olarak, lisedeyken bir tam  yılı Candide’le geçirdiğimizden, o zamanlar Micromégas’ı ne zorluklarla okuduğumdan bahsetmeyeceğim bile.

Peki Voltaire’in yolu nasıl olmuştu da Ferney’e, ya da o zaman ki ismiyle Fernex’e düşmüştü?

Voltaire, kendisine Paris’e dönüş yasağı getirildikten sonra 1754 yılında Lyon’dan Cenevre’ye geçti. Bu Kalvinist demokrasinin kendisi için özgür bir liman olabileceğini düşünüyordu. Böylece Voltaire, o dönemde Cenevre’de Katolikler mülk sahibi olamadığından arkadaşı François Tronchin vasıtasıyla Cenevre’nin Délices mahallesinede kendine güzel bir ev satın aldı. Buna ek olarak Vaud Kantonu’nda da kışı geçirmek için başka bir ev kiraladı.

Délices'deki ev (Kaynak)

Bu arada Cenevre’de ikametimin bir bölümünde Délices’de oturduğumu ve Voltaire’in müzeye dönüştürülmüş evinin önünden defalarca geçtiğimi söylemeden edemeyeceğim.

Böylece Voltaire Délice’de satın aldığı evi süslemeye, pek çok önemli kişiyi evinde ağırlamaya başladı. Bunlara ek olarak evinde gizli tiyatro oyunları da sergileniyordu. Tiyatrolar gizliydi, çünkü Calvin’in şehrinde tiyatro yasaklılar listesindeydi. Bir süre sonra Cenevreli rahipler  Voltaire’e, aralarında yaşarken din karşıtı şeyler yayınlamamasını salık verdiler. Bunun üzerine bütün bu yasaklardan bunalan Voltaire, özgürlüğünü garantiye almak için Cenevre’den kaçıp Ferney’de büyük bir malikâne satın aldı, 1758 ekiminde de oraya yerleşti.

Ferney'deki malikâne (Kaynak)

Ferney, günümüzde hâlâ Fransa sınırları içerisinde bulunuyor ve Pays de Gex bölgesinde yer alıyor. Cenevre sınırına sadece 4 kilometre uzakta bulunan bu kasaba günümüzde Ferney-Voltaire ismini almış bulunuyor. Voltaire bu küçük yerleşim yerine geldiğinde Fernex’in nüfusu sadece 150 kişiydi, günümüzde ise bu rakam 9000 civardındadır. Fernex’in Ferney’e dönüşme hikayesi de yine Voltaire’in başının altından çıkmıştır. Paris aksanına uyması için x ve y’nin yerini değiştirmiştir Voltaire. Bununla da yetinmemiş kasabanın hijyenik koşullarını iyileştirmiş ve gelişmesi için bir kaç bina bile inşaa ettirmiştir. Niketim 20 yıl içerisinde o zamanın şartlarında bir nüfus patlaması gerçekleşmiş ve 150 kişiden 1200 kişiye çıkmıştır Fernex’in nüfusu.

Voltaire şubat 1778’e kadar Paris’e dönemedi. Irène oyununun sahneye konması için Paris’e gitmeden önce Ferney halkına geri geleceğini söylediyse de, gidişinden kısa bir süre sonra 30 mayıs 1778’de uzun süredir mağdur olduğu prostat kanserine bağlı olarak 83 yaşında Paris’de hayata gözlerini yumdu. Her ne kadar 1769 yılında mezar yeri hazırlanmış olsa ve Ferney’e gömülmeyi vasiyet etmiş olsa da, 1791 yılında Paris’deki Panthéon’a gömülmüştür.

Gelelim çeviri sürecine... Candide ve Micromégas’ı çevirirken her kitaba yaptığım muammelleyi yapıp elimden geldiğince çok inceleme yaptım. Gerek Voltaire’in yaşamı olsun, gerek Candide ve Micromégas’ın yazılma aşamaları ve benim lisedeki derslerde iki metin üzerine aldığım notlar olsun, çevremdeki her şeyden yararlanmaya çalıştım. Bu incelemeler sırasında pek çok şey okudum ve elbette hepsini kitapla birlikte aktarma imkanım olmadı. Zaten aktarmak istersek « Voltaire ve metinlerinin arkasında gizlenenler » diye ayrı bir kitap yazmak gerekir :)

Yine de önsözde yazdıklarımın bir kısmını tekrar edeyim, örneğin Voltaire’in Eldorado ile kast ettiğinin Délices’deki ev, doğal olarak Cenevre olabileceğini söyleyenler var; çünkü Cenevre de tıpkı Eldorado gibi sarp dağlarla çevirili, elbette bu dağlar gerçekte aşılamaz dağlar değiller, ama hem arada bir güzel havalarda yüzünü gösteren Alp dağları hem de Juralar Voltaire’de bu hissi uyandırmış olabilir. Léman Gölü’ne de dökülen Rhône Nehri’nin de bu hikayede büyük rol oynadığını düşünmeden edemiyorum. Bir diğer örnek ise « Encyclopédie »deki « Sociniens » makalesinin de yazarı olan Naigeon’un iddiası. Naigeon’a göre Cenevre’deki pek çok rahip iyi birer Socinien idi ve her birinin içinde bir filozof yatıyordu. Nitekim Martin karakteri de bu tanıma fazlasıyla uyuyor.

Kısacası gerek kapak tasarımı olsun (ben çevirdim diye söylemiyorum, kapak tasarımı gerçekten hoşuma gitti), gerek yayına hazırlayan Alican Bey’in (Alican Saygı Ortanca) katkıları olsun, hoş bir eser ortaya çıktığını düşünüyorum.

Elbet hatalarımız varsa affola, zevkle okumanız dileğiyle...  

Voltaire'in Ferney'deki malikânesinde bulunan portrresi (Kaynak)

Voltaire’in Hayatına Hızlı Bir Bakış

1694 yılında François-Marie Arouet adıyla dünyaya gelen Voltaire, ilk başlarda hukuk alanında sıradan bir meslek hayatı sürdürmektedir.  Ta ki 1718 yılında ilk tragedyası olan Œdipe’i yazıncaya kadar. 1718’in 18 kasımında yayımlanan bu eser oldukça yankı getirir. Ardından kaleme aldığı Zaïre (1732) ve Mérope (1743) Fransa’nın uzun zamandır beklediği epik şaire kavuştuğunu göstermektedir. Böylece saray şairi olarak göreve gelir (XV. Louis’nin 1725 tarihli düğünündeki eğlenceyi Voltaire hazırlatmıştır). 1746 yılında Akademi’deki seçimler sonucu Fransa tarihçisi olarak görev alır.

1718 yılının diğer bir önemi ise Arouet’nin Voltaire adını almasıdır. Hiç şüphesiz bu ad, AROU(V)ET Le J(i)eune’ün anagramından oluşmaktadır (U ile V harfleri ve J ile I harfleri bu dönemde birbirlerinin yerine kullanılabiliyordu).

Voltaire’in hayatına ve bulunduğu ülkelere kısaca bakmak gerekirse:

• 1726 - 1728 : İngiltere
• 1734 - 1749 : Cirey en Champagne’da bulunmuş, Brüksel, Paris, Berlin ve Hollanda’nın çeşitli şehirlerinde kalmıştır.
• 1750 - 1753 : Prusya’da II. Frederick’in yanında bulunmuş, büyük bir kavga etmeleri sonucu oradan da ayrılmıştır.
• 1753 - 1755 : Alsas’da nafile bir şekilde Paris’e geri dönebilmesi için gerekli izinleri beklemektedir.
• 1755 - 1778 : İsviçre, Cenevre Eyaleti ve Fransa, Ferney. Bir süre dinleneceğini ve güvende olacağını düşünerek Délices bölgesinden bir mülk satın almıştır. 1758 - 1759 arası Ferney ve Tournay yakınlarında topraklar satın almış,  “kendi bahçesini ekip biçme” şansına sahip olmuştur. Ferney ve Tournay Fransa topraklarında bulunmakla birlikte hemen Cenevre’nin yanıbaşındadırlar.
• Voltaire 1778 yılında Paris’e dönüşünü takiben hayata gözlerini yummuştur.

Müzeler Hakkında Bilgi

1755 - 1760 yılları arasında Voltaire’in hayatının önemli bir bölümünü geçirdiği Délices’deki ev şuanda kütüphane ve müze olarak kullanılmakta.

Müze pazartesiden cumartesiye 14:00 - 17:00 saatleri arası, kütüphane ise pazartesinden cumaya 9:00 - 12:00 ve 14:00 - 17:00 saatleri arası açık. Giriş ücretsiz. Müzeyi grupla gezmek isterseniz randevu almanız gerekiyor. Adresi:

Rue des Délices 25
CH-1203 Genève

27 numaralı otobüsle Musée Voltaire’de, 6 ve 19 numaralı otobüslerle Prairie’de, 7 ve 11 numaralı otobüslerle Délices durağında inerek müzeye ulaşabilirsiniz. Park için Rue de la Prairie üzerinde bulunan « Ecole d’ingénieurs » (mühenslik okulun)’nu kullanabilirsiniz.

Ferney’deki Voltaire Şatosu ise 29 mart - 9 kasım arası pazartesi hariç her gün 10:00 - 13:00 ve 14:00- 18:00 saatleri arası açık. (Yalnız yıldan yıla açılış günleri değişebiliyormuş, kontrol ediniz diyor ınternet sitesinde. Temmuz ve ağustos aylarında ise pazartesileri de açıkmış).Tam bilet 5,5 euro , indirimli 4 euro. 18 yaşından küçükler ve 18-25 yaş arası Avrupa Birliği vatandaşları için giriş ücretsiz. Tur için önceden rezervasyon yaptırmanız gerekli görülüyor, tur olmaksızın da malikânenin içini gezemiyorsunuz (Telefon numarası : (33) 04 50 40 53 21). Adres :

Allée du Château
F- 01210 Ferney-Voltaire

GPS : Enlem : 46.2581  /  Boylam: 6.1044

F otobüsüyle Cenevre yönünden gelirken « Ferney-Voltaire-Mairie » durağında ve Gex yönünden gelirken « Château de Voltaire » durağında, Y otobüsü ile « Ferney-Voltaire-Mairie » durağında ya da TER otobüsleri ile « Ferney-centre » durağında inerek şatoya ulaşabilirsiniz. Araba veya karavanla gelenler belediyeyinin otoparkını (Parking de la mairie) kullanabilirler.

2014 sonunda şato bakıma girecekmiş, tekrar ne zaman açılacağını göremedim şimdilik.